مستند زنان در دوره قاجار

آزادی‌های عرفی و شخصی زنان در طبقات فرودست

در دورهٔ قاجار زنان طبقات پایین در روستاها و شهرهای کوچک آزادی بیشتری در رفت‌وآمدهای عرفی و فعالیت‌های روزمره داشتند. حضور آنان در بازار و انجام فعالیت‌های اقتصادی خانگی امری پذیرفته‌شده بود. در این دوره هیچ دخالت مستقیم و اجباری از سوی حکومت در نوع پوشش زنان دیده نمی‌شد. در دورهٔ پهلوی، به‌ویژه هنگام اجرای سیاست کشف حجاب، فشار حکومتی باعث شد بسیاری از زنان سنتی از فعالیت‌های اجتماعی کنار گذاشته شوند و در خانه بمانند.

همبستگی زنانه و شبکه‌های حمایتی

در زندگی اجتماعی دورهٔ قاجار شبکه‌های زنانه‌ای مانند حمام‌های عمومی زنان، مجالس خانگی و کارهای گروهی وجود داشت که نقش حمایتی و هویتی داشت. این شبکه‌ها باعث می‌شد زنان از نظر روحی، اجتماعی و اقتصادی کمتر دچار انزوا شوند. در دورهٔ پهلوی و با گسترش شهرنشینی و خانواده هسته‌ای، این شبکه‌ها تا حد زیادی تضعیف شد.

قدرت اقتصادی زنان در صنایع خانگی

بخش قابل‌توجهی از درآمد خانواده در دورهٔ قاجار از طریق فعالیت‌های خانگی زنان مانند قالیبافی، گلدوزی، سفالگری و تولید محصولات دستی تأمین می‌شد. این موضوع جایگاه آنان را در تصمیم‌گیری‌های خانوادگی تقویت می‌کرد. با ورود صنعتی‌سازی و کالاهای کارخانه‌ای در دورهٔ پهلوی، بخش زیادی از این مشاغل از رونق افتاد و قدرت اقتصادی این گروه از زنان کاهش پیدا کرد.

حق طلاق برای زنان طبقات بالا

در بسیاری از عقدنامه‌های دورهٔ قاجار، بندهای وکالت طلاق برای زنان گنجانده می‌شد که در مواردی مانند غیبت طولانی شوهر، عدم پرداخت نفقه یا ازدواج مجدد مرد قابل اعمال بود. این بندها برای برخی زنان قدرت حقوقی ایجاد می‌کرد. در دورهٔ پهلوی این موضوع کمتر مورد توجه قرار گرفت و گاهی به‌صورت عملی اجرا نمی‌شد.

نفوذ سیاسی زنان در دربار

در دربار قاجار برخی زنان جایگاه سیاسی چشمگیری داشتند و در انتخاب یا برکناری رجال و تصمیمات حکومتی نفوذ داشتند. این نفوذ غیررسمی در ساختار حکومتی پهلوی به‌دلیل نظامی و بوروکراتیک شدن قدرت تا حد زیادی تضعیف شد و زنان از این حوزه حذف گردیدند.

معیارهای زیبایی و فشار کمتر بر بدن

در دورهٔ قاجار معیارهای زیبایی متنوع‌تر و ساده‌تر بود. پذیرفته‌شدن انواع متفاوت بدن و چهره باعث می‌شد فشار اجتماعی برای تطابق با یک استاندارد واحد کمتر باشد. در دورهٔ پهلوی با ورود الگوهای بدن اروپایی و تبلیغات رسانه‌ای، فشار روانی به زنان برای حفظ ظاهر بیشتر شد.

نقش مادری و جایگاه سالخوردگی

در ساختار خانواده گسترده قاجاری، زنان مسن اعتبار و قدرت تصمیم‌گیری بیشتری داشتند و نقش مادربزرگ‌ها و مادران در خانواده پررنگ بود. در دورهٔ پهلوی و با رواج فرهنگ مدرنیته، ارزش جوانی افزایش یافت و نقش زنان مسن محدودتر شد.

نبود استانداردسازی دولتی در مردسالاری

در دورهٔ قاجار مردسالاری بیشتر بومی و محلی بود و قوانین آن با توجه به فرهنگ هر منطقه تغییر می‌کرد. در دورهٔ پهلوی، دولت با سیاست‌های متمرکز به‌صورت گسترده در زندگی خصوصی زنان دخالت کرد و این مردسالاری قالب حکومتی به خود گرفت.

فرصت‌های هنری غیررسمی

در جشن‌ها، مجالس زنانه و محافل خصوصی در دورهٔ قاجار زنان فرصت بیشتری برای اجرای شعر، موسیقی و رقص داشتند. در دورهٔ پهلوی اول بسیاری از این محافل تحت کنترل اخلاقی و دولتی قرار گرفت.